Reïncarnatie, de voor en tegens.

[Invincible]

Wat is er nou precies -bijbels gezien- tegen reïncarnatie vraag ik me af.

In het topic over geesten kwamen we vanzelf bij dit onderwerp, en ik sta altijd te kijken van de redelijk felle tegen-reacties. Is het echt zo in strijd met het evangelie?
Ik heb hier een stuk of 3 tekstgedeelten liggen waar reïncarnatie wordt gesuggereerd, maar ben eerst benieuwd naar sterke argumenten waarmee het concept reïncarnatie onherroepelijk kan worden uitgesloten. Zou een hoop energie schelen.

Eric.

[Bharat]

Wat is er nou precies -bijbels gezien- tegen reïncarnatie vraag ik me af.

In het topic over geesten kwamen we vanzelf bij dit onderwerp, en ik sta altijd te kijken van de redelijk felle tegen-reacties. Is het echt zo in strijd met het evangelie?
Ik heb hier een stuk of 3 tekstgedeelten liggen waar reïncarnatie wordt gesuggereerd, maar ben eerst benieuwd naar sterke argumenten waarmee het concept reïncarnatie onherroepelijk kan worden uitgesloten. Zou een hoop energie schelen.

Eric.

Ik denk wanneer je dit onderwerp wil bespreken dat samen moet doen met het onderwerp karma. Deze gaan namelijk hand in hand. De een kan niet zonder de ander. Karma zou kunnen verwoorden als; de wet van vergelding, de rechtvaardige wraak van God, de straffen en bedreigingen van God, de terecht wijzingen van de hand van God.

Leef in Liefde

[elbert]

Het woord karma is dunkt me niet van toepassing in een discussie over de bijbelse opvattingen over reincarnatie. Wel van toepassing is de notie dat er gesproken wordt over een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, het spreken over de overgang van vergankelijkheid naar onvergankelijkheid (1 Kor. 15), het verblijven van de overleden zielen van de martelaren in de hemel (Op. 6:9) en van de overige dode lichamen in het graf (1 Kor. 15) en de zielen in het dodenrijk (Op. 20:13) voordat de dag des oordeels komt. Dit alles lijkt reincarnatie uit te sluiten.

Hebr. 9:27 En gelijk het den mensen gezet is, eenmaal te sterven, en daarna het oordeel;
28 Alzo ook Christus, eenmaal geofferd zijnde, om veler zonden weg te nemen, zal ten anderen male zonder zonde gezien worden van degenen, die Hem verwachten tot zaligheid.

We sterven dus eenmaal en daarna het oordeel. We sterven dus niet meerdere keren en leven niet meerdere keren voordat het definitieve oordeel er komt.

[Bharat]

Het woord karma is dunkt me niet van toepassing in een discussie over de bijbelse opvattingen over reincarnatie. Wel van toepassing is de notie dat er gesproken wordt over een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, het spreken over de overgang van vergankelijkheid naar onvergankelijkheid (1 Kor. 15), het verblijven van de overleden zielen van de martelaren in de hemel (Op. 6:9) en van de overige dode lichamen in het graf (1 Kor. 15) en de zielen in het dodenrijk (Op. 20:13) voordat de dag des oordeels komt. Dit alles lijkt reincarnatie uit te sluiten.

Hebr. 9:27 En gelijk het den mensen gezet is, eenmaal te sterven, en daarna het oordeel;
28 Alzo ook Christus, eenmaal geofferd zijnde, om veler zonden weg te nemen, zal ten anderen male zonder zonde gezien worden van degenen, die Hem verwachten tot zaligheid.

We sterven dus eenmaal en daarna het oordeel. We sterven dus niet meerdere keren en leven niet meerdere keren voordat het definitieve oordeel er komt.

En het oordeel zou je kunnen zien als de wet van karma. Er staat immers niet wat er daarna gebeurt. Zou het oordeel niet kunnen zijn: ga jij het nog maar eens proberen.

[Maja de Bij]

Met Elbert eens.
Bovendien is in de bijbel de mens niet alleen een geest (zo je wilt : ziel) maar ook een lichaam. Dat laatste is niet slechts een omhulling of verpakking, maar hoort tot het wezen van de mens. Daarom hoort in de bijbel bij een (1) geest ook een (1) lichaam. Eenmaal -op de jongste dag- zal de Heere alles weer samenvoegen wat door de dood is gescheiden. De opstanding van het lichaam is essentieel in de christelijke belijdenis.

Ben wel benieuwd naar de teksten in de bijbel die reincarnatie (zouden) leren.

[elbert]

En het oordeel zou je kunnen zien als de wet van karma. Er staat immers niet wat er daarna gebeurt. Zou het oordeel niet kunnen zijn: ga jij het nog maar eens proberen.

Tja, ik snap je wel, maar de Bijbel spreekt daar toch iets anders over. De Bijbel heeft het nu eenmaal niet over de wet van karma, maar over het feit dat God eenmaal de wereld zal oordelen. En dat dat oordeel definitief is. (Op. 20:11-15). Voor die tijd zijn er ook tijdelijke oordelen (bijv. de ballingschap van Israel was zo'n tijdelijk oordeel), maar dat doet niets af van het feit dat er ook een definitief oordeel komt. En dat definitieve oordeel komt na onze dood. Bijv. tegen de moordenaar aan het kruis zegt Jezus: "heden zult gij met Mij in het paradijs zijn". Die man had van alles fout gedaan in z'n leven, maar hoefde het desondanks niet opnieuw te proberen, omdat hij geloofde in de Enige Die hem kon redden.

Want onze zaligheid hangt niet af van wat wij proberen, maar van de genade van God. En voor Hem is 1 leven wel genoeg om dat aan ons te geven. "Zo is het dan niet desgenen, die wil, noch desgenen, die loopt, maar des ontfermenden Gods." (Rom. 9:16). Ik denk dus dat de kloof tussen christendom en hindoeisme te groot is, om tot overeenstemming te komen.

[Bharat]

En het oordeel zou je kunnen zien als de wet van karma. Er staat immers niet wat er daarna gebeurt. Zou het oordeel niet kunnen zijn: ga jij het nog maar eens proberen.

Tja, ik snap je wel, maar de Bijbel spreekt daar toch iets anders over. De Bijbel heeft het nu eenmaal niet over de wet van karma, maar over het feit dat God eenmaal de wereld zal oordelen. En dat dat oordeel definitief is. (Op. 20:11-15). Voor die tijd zijn er ook tijdelijke oordelen (bijv. de ballingschap van Israel was zo'n tijdelijk oordeel), maar dat doet niets af van het feit dat er ook een definitief oordeel komt. En dat definitieve oordeel komt na onze dood. Bijv. tegen de moordenaar aan het kruis zegt Jezus: "heden zult gij met Mij in het paradijs zijn". Die man had van alles fout gedaan in z'n leven, maar hoefde het desondanks niet opnieuw te proberen, omdat hij geloofde in de Enige Die hem kon redden.

Want onze zaligheid hangt niet af van wat wij proberen, maar van de genade van God. En voor Hem is 1 leven wel genoeg om dat aan ons te geven. "Zo is het dan niet desgenen, die wil, noch desgenen, die loopt, maar des ontfermenden Gods." (Rom. 9:16). Ik denk dus dat de kloof tussen christendom en hindoeisme te groot is, om tot overeenstemming te komen.

Ik begrijp jou ook maar ik vraag me dan af hoe het zit met de toespelingen die worden gemaakt in het Nieuwe Testament over zowel reincarnatie als karma:

- Johannes 9.2, ‘Rabbi, hoe komt het dat hij blind was toen hij geboren werd? Heeft hij zelf gezondigd of zijn ouders?’ ‘Hij niet en zijn ouders ook niet,’was het antwoord van Jezus, ‘maar Gods werk moet door hem zichtbaar worden.
- Johannes 3.3, Jezus zei: ‘Waarachtig, ik verzeker u: alleen wie opnieuw wordt geboren, kan het koninkrijk van God zien.’‘Hoe kan iemand geboren worden als hij al oud is?’vroeg Nikodemus. ‘Hij kan toch niet de tweede keer de moederschoot ingaan en weer geboren worden?’ Jezus antwoordde: ‘Waarachtig, ik verzeker u: niemand kan het koninkrijk van God binnengaan, tenzij hij geboren wordt uit water en geest. Wat geboren is uit de mens is menselijk, en wat geboren is uit de Geest is geestelijk. Wees niet verbaasd dat ik zei dat jullie allemaal opnieuw geboren moeten worden. De wind waait waarheen hij wil; je hoort van zijn geluid, maar je weet niet waar hij vandaan komt en waar hij heen gaat. Zo is het ook met iedereen die uit de Geest geboren is.’
- Matteus 11.14, Jezus over Johannes de Doper; ‘En voor wie het wil aannemen: hij is Elia die komen zou.’
- Marcus 9.11, Ze vroegen hem: ‘Waarom zeggen de schriftgeleerden dat Elia eerst zou komen?’ Hij antwoordde: ‘Elia komt inderdaad eerst en herstelt alles, maar over de Mensenzoon staat toch geschreven dat hij veel moet lijden en met verachting behandeld zou worden? Ik zeg jullie: Elia is al gekomen, en ze hebben met hem gedaan wat ze wilden, zoals over hem geschreven staat.’ (in de groot nieuw bijbel wordt hier aan toegevoegd: ‘de leerlingen begrepen dat Hij over Johannes de Doper had gesproken’.
- Job 4.8 “Ik heb gezien: Wie onrecht ploegt, wie rampspoed zaait, zal het ook oogsten.”
- Spreuken 22.8 “Wie onheil zaait, zal onheil oogsten, de stol waarmee hij slaat, zal hem te gronde richten.”

Er zijn dus verwijzingen wanneer je ze wilt zien. Daarnaast zijn er verhalen die je op zo manier kunt interpreteren dat ze verbonden zijn met reïncarnatie en of karma. Bijvoorbeeld het verhaal over de landman uit het 15e hoofdstuk van de Johannes-evangelie.

leef in liefde, de dansende Shiva

[elbert]

Er zijn dus verwijzingen wanneer je ze wilt zien. Daarnaast zijn er verhalen die je op zo manier kunt interpreteren dat ze verbonden zijn met reïncarnatie en of karma. Bijvoorbeeld het verhaal over de landman uit het 15e hoofdstuk van de Johannes-evangelie.

Het probleem hiermee is dat je uitgaat van de karma en reincarnatiegedachte, daarna de Bijbel gaat lezen en die daarna zo gaat uitleggen dat die uitleg aan die beide gedachten voldoet. Dat kun je natuurlijk doen, maar dat is geen eerlijke manier van omgaan met de Bijbel. Want dan zie je de Bijbel niet als autoriteit, maar als boek ter ondersteuning van je eigen visie (in dit geval karma en reincarnatie). Je eigen visie is in dat geval je bijbel en de Bijbel verwordt dan tot hulpstuk van die visie.
Het reformatorische sola scriptura en tota scriptura gaat ervan uit dat de Bijbel de enige en ultieme authoriteit voor z'n eigen uitleg is. Dus alles moet daaraan getoetst kunnen worden.

En voor wat betreft Johannes de Doper en Elia: Johannes de Doper was geen reincarnatie van Elia, maar hij was een profeet die in dezelfde kracht en met dezelfde autoriteit predikte als Elia. Dit zegt ook de engel die dit tegen zijn vader Zacharias uitlegt:

Luk. 1:17 En hij zal voor Hem heengaan, in den geest en de kracht van Elias, om te bekeren de harten der vaderen tot de kinderen, en de ongehoorzamen tot de voorzichtigheid der rechtvaardigen, om den Heere te bereiden een toegerust volk.

[Baltimore]

Reincarnatie is onbijbels en wordt nergens door Jezus in welke optie voorgehouden. Er is een opstanding tot leven of een opstanding tot de eeuwige dood. Wie bij leven de Heer zien terugkomen, gaan Hem tegemoet of sterven bij het aanzien van Hem.

[Invincible]

Wel van toepassing is de notie dat er gesproken wordt over een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, het spreken over de overgang van vergankelijkheid naar onvergankelijkheid (1 Kor. 15), het verblijven van de overleden zielen van de martelaren in de hemel (Op. 6:9) en van de overige dode lichamen in het graf (1 Kor. 15) en de zielen in het dodenrijk (Op. 20:13) voordat de dag des oordeels komt. Dit alles lijkt reincarnatie uit te sluiten.

Nieuwe Hemel en Aarde / vergankelijk onvergankelijk > dat sluit alleen eeuwige reïncarnatie uit.
Het verblijven van zielen in andere plaatsen dan deze wereld > zegt in principe ook niets. Mischien zijn ze aan het einde van hun reïncarnatie-cyclus [hebben ze 'het licht' gevonden, of juist alles verspeeld ? ] dan wel in een wachtkamer tot een volgende reïncarnatie.

Hebr. 9:27 En gelijk het den mensen gezet is, eenmaal te sterven, en daarna het oordeel;

Deze tekst maalt ook door mijn hoofd.
Maar toch, ieder mens/lichaam sterft hoe dan ook een keer. Ook als reïncarnatie een feit is sterft ieder menselijk lichaam een keer.
Het oordeel kun je idd lezen zoals je wilt. Het gaat zoiezo om een persoonlijk oordeel, wat een ander oordeel is dan het grote oordeel wat nog moet komen. Wat Shiva antwoorde kan nog steeds waar zijn, nl dat het persoonlijke oordeel betekend: nog een leven.

Bovendien is in de bijbel de mens niet alleen een geest (zo je wilt : ziel) maar ook een lichaam. Dat laatste is niet slechts een omhulling of verpakking, maar hoort tot het wezen van de mens. Daarom hoort in de bijbel bij een (1) geest ook een (1) lichaam. Eenmaal -op de jongste dag- zal de Heere alles weer samenvoegen wat door de dood is gescheiden. De opstanding van het lichaam is essentieel in de christelijke belijdenis.

Heb je gelijk in. Goed tegenargument. Ga ik over nadenken.

[Bharat]

Er zijn dus verwijzingen wanneer je ze wilt zien. Daarnaast zijn er verhalen die je op zo manier kunt interpreteren dat ze verbonden zijn met reïncarnatie en of karma. Bijvoorbeeld het verhaal over de landman uit het 15e hoofdstuk van de Johannes-evangelie.

Het probleem hiermee is dat je uitgaat van de karma en reincarnatiegedachte, daarna de Bijbel gaat lezen en die daarna zo gaat uitleggen dat die uitleg aan die beide gedachten voldoet. Dat kun je natuurlijk doen, maar dat is geen eerlijke manier van omgaan met de Bijbel. Want dan zie je de Bijbel niet als autoriteit, maar als boek ter ondersteuning van je eigen visie (in dit geval karma en reincarnatie). Je eigen visie is in dat geval je bijbel en de Bijbel verwordt dan tot hulpstuk van die visie.

Toch doe jij volgens mij hetzelfde want jij gaat uit van jou waarheid en zo lees je de teksten. Ik denk dat je om een aantal teksten niet heen kan, al zijn ze vaag en in de in de minderheid, het staat er wel.

Daarnaast zijn er uitspraken van bekende, hoog in aanziende personen uit de Christelijke gemeenschap die zeer duidelijk zijn. Een aantal voorbeelden:
- heilige Hieronymus: ‘De reïncarnatieleer werd in de oudste tijden steeds aan een kleine schare uitverkorenen als een waarheid, die voor de grote massa niet uitgesponnen mocht worden, meegedeeld.’
- Origines, een van de grootste geleerden der kerk, gezaghebbend voor de opbouw van de geloofsleer, was een besliste aanhanger van de reïncarnatieleer en duidt in vele plaatsen hierop. ‘Als men weten wil, waarom de menselijke ziel de ene keer het goede gehoorzaamt, de andere keer het kwade, moet men de oorzaak in een leven zoeken, dat aan het tegenwoordige leven voorafging.’ – ‘Ieder van ons jaagt door een opeenvolgende reeks van levens heen naar de volmaaktheid.’ – ‘Wij zijn verplicht steeds nieuwe en betere levens te volgen, zij het op aarde, zij het in andere werelden.’ – ‘Onze volkomen overgave aan God, die ons van alle kwaad reinigt, beduidt het einde van onze wedergeboorten.’
- Aartsbisschop Louis Passavali, gewijd door monsignore Towianski, schrijft met een beroep op bisschop Stanislaus Flakowski openlijk: ‘ Ik ben van mening, dat het een belangrijke schrede voorwaarts beduiden zou, indien men openlijk de leer van de reïncarnatie verkondigen zou, en wel de incarnaties op aarde, alsmede die in andere werelden. Op deze wijze zouden vele raadsels, die nu als onverklaarbare nevels de geest en het verstand der mensen omsluieren, opgelost worden.’

[Invincible]

Hier nog effe een paar bijbelse voor-argumenten, hebben we alles maar gelijk gehad.

1] Een hele sterke vind ik persoonlijk Job 33:29+30. Deze tekst heb ik op aangeven van een orthodoxe Jood & voorstander van de R-leer. In de statenvertaling is hij niet erg duidelijk. Hier de Naardense vertaling:

Zie, dit alles bewerkt God,-
twee of drie keer met een kerel,
om zijn ziel te doen terugkeren uit het verderf,-
en te verlichten met het licht des levens.

2] Shiva noemde Johannes 9:2 al, vind ik ook een goed argument.

3] Ook leuk is de vraag in Matth. 16:13:

wie zeggen de mensen dat de mensenzoon is?
Zij zeggen: sommigen 'Johannes de Doper'
anderen 'Elia', de overigen 'Jeremia
of één van de profeten'

Wat alleen mogelijk is als je uitgaat van R.

4] Dat Johannes = Elia lijkt me klontjes. Yeshua zegt duidelijk in Matth 11:14 "Hij is Elia". Maleachi 4:5 is ook helder. Daarbij: als je Hebr 9:27 heel letterlijk neemt [ieder mens moet eenmaal sterven] moest Elia nog wel een keer terugkomen om te sterven, gezien hij in zijn leven als Elia levend is opgevaren.
Zijn manier van sterven is interessant als je het Karma-verhaal erbij neemt. Yeshua zegt in Matth 26:5 "...allen, die het zwaard nemen, zullen door het zwaard vergaan." We weten dat Elia bij Karmel/Kison een hele reut priesters met het zwaard heeft omgebracht [1 Kon 19:1].
En hoe kwam Johannes aan zijn [rare] einde?

Ik voor mezelf hou de R-leer voorlopig nog even een serieuze optie

[elbert]

Toch jij volgens mij hetzelfde want jij gaat uit van jou waarheid en zo lees je de teksten. Ik denk dat je om een aantal teksten niet heen kan, al zijn ze vaag en in de inderheid, het staat er wel.

Als er 1 tekst in de Bijbel zou staan die onomstotelijk aantoont dat er zoiets als reincarnatie is (zoals door bijv. het hindoeisme wordt gepropageerd), dan ben ik overtuigd. Ik vind die tekst echter niet, wel zeer veel teksten die precies het tegenovergestelde zeggen.

Voor wat je schrijft over bepaalde kerkvaders, weet ik niet in welke context ze dit geschreven hebben (de aanhaling van Origenes lijkt me op iets heel anders slaan, nl. het leven van Adam), maar wel weet ik dat in de vroege kerk de dwaling van de gnostiek aanwezig was. De gnostici waren aanhangers van de reincarnatiegedachte, de orthodoxen niet.

Bovendien, het christelijk geloof is een voortzetting van het joodse geloof en het joodse geloof kent pertinent geen reincarnatie. Vandaar ook dat geen enkel joods graf volgens de joodse traditie geruimd of ontheiligd mag worden. Want de gelovige jood verwacht evenals de christenen de jongste dag.

Dat blijkt ook uit de opwekking van Lazarus:

Joh. 11:23 Jezus zeide tot haar: Uw broeder zal wederopstaan.
24 Martha zeide tot Hem: Ik weet, dat hij opstaan zal in de opstanding ten laatsten dage.
25 Jezus zeide tot haar: Ik ben de Opstanding en het Leven; die in Mij gelooft zal leven, al ware hij ook gestorven;
26 En een iegelijk, die leeft, en in Mij gelooft, zal niet sterven in der eeuwigheid. Gelooft gij dat?
27 Zij zeide tot Hem: Ja, Heere; ik heb geloofd, dat Gij zijt de Christus, de Zone Gods, Die in de wereld komen zou.

Martha zegt hier niet: "Lazarus zal wel in een ander leven voortleven", maar ze zegt dat hij bij de opstanding ten laatsten dage op zal staan. Dit is de enige opstanding waar in de Bijbel verder over gesproken wordt: de opstanding ten eeuwigen leven of ten eeuwige verdoemenis (Joh. 5:29). Dit zegt Jezus ook verder in de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus: de een gaat na zijn dood direkt naar het dodenrijk en de arme Lazarus wordt door engelen in de schoot van Abraham gedragen. Evenzo bij de moordenaar aan het kruis: "heden zult gij met Mij in het paradijs zijn". Van alle patriarchen in het oude testament (bijv. Abraham) wordt verteld dat ze tot hun volken vergaderd werden: naar het lichaam werden ze in het graf gelegd, naar de ziel kwamen ze in de hemel bij hun gelovige voorgeslacht terecht.

Geen reincarnatie of het opnieuw proberen. De gedachte an sich is zo onchristelijk als het maar kan: het veronderstelt het zelf verdienen van het eeuwige leven. Het betekent het loochenen van het feit dat we in Adam dood zijn in zonden en misdaden. Daar helpt geen reincarnatie aan. Het betekent ook een loochening van de noodzaak van een Verlosser. Daarom draagt de reincarnatiegedachte de loochening van Christus in zich om. En vandaar dat de christelijke kerk in haar geschiedenis de reincarnatiegedachte verworpen heeft.

[elbert]

Hier nog effe een paar bijbelse voor-argumenten, hebben we alles maar gelijk gehad.

1] Een hele sterke vind ik persoonlijk Job 33:29+30. Deze tekst heb ik op aangeven van een orthodoxe Jood & voorstander van de R-leer. In de statenvertaling is hij niet erg duidelijk. Hier de Naardense vertaling:

Zie, dit alles bewerkt God,-
twee of drie keer met een kerel,
om zijn ziel te doen terugkeren uit het verderf,-
en te verlichten met het licht des levens.

Gaat het hier om sterven en daarna verder leven, of gaat het om gebeurtenissen in dit leven? Me dunkt het laatste, anders valt de hele argumentatie van Elihu in duigen: als Job zich maar bekeert en schuld belijdt, dan zal God hem wellicht genadig zijn.

2] Shiva noemde Johannes 9:2 al, vind ik ook een goed argument.

Jezus vindt blijkbaar van niet getuige het antwoord. Je zou het overigens ook zo uit kunnen leggen dat de mensen uitgingen van de voorkennis van God bij het bepalen van de straf (a priori), maar Jezus wijst dit van de hand.

3] Ook leuk is de vraag in Matth. 16:13:

wie zeggen de mensen dat de mensenzoon is?
Zij zeggen: sommigen 'Johannes de Doper'
anderen 'Elia', de overigen 'Jeremia
of één van de profeten'

Wat alleen mogelijk is als je uitgaat van R.

Ook hier gaat het om volks bijgeloof (Herodes hing dit ook aan, zie Matth. 14:2), wat Jezus van de hand wijst.

4] Dat Johannes = Elia lijkt me klontjes. Yeshua zegt duidelijk in Matth 11:14 "Hij is Elia". Maleachi 4:5 is ook helder. Daarbij: als je Hebr 9:27 heel letterlijk neemt [ieder mens moet eenmaal sterven] moest Elia nog wel een keer terugkomen om te sterven, gezien hij in zijn leven als Elia levend is opgevaren.
Zijn manier van sterven is interessant als je het Karma-verhaal erbij neemt. Yeshua zegt in Matth 26:5 "...allen, die het zwaard nemen, zullen door het zwaard vergaan." We weten dat Elia bij Karmel/Kison een hele reut priesters met het zwaard heeft omgebracht [1 Kon 19:1].
En hoe kwam Johannes aan zijn [rare] einde?

Ik voor mezelf hou de R-leer voorlopig nog even een serieuze optie

Dat laatste argument is niet zo klontjes als het lijkt. Want de engel zegt in Luk. 1:17 dat Johannes zal voortgaan in de geest en de kracht van Elia. Dus hier wordt een overeenkomst gegeven, maar ook een verschil: dezelfde eigenschappen, verschillende persoonlijkheden. Bovendien komt Elia na de dood van Johannes de Doper nog uit de hemel op de aarde op de berg der verheerlijking (samen met Mozes).

[parsifal]

even voor de duidelijkheid Origenes leerde de pre-existentie van de ziel, en de terugkeer van de tijden. beslist niet de reïncarnatie. Lees over dit onderwerp ook het boekje van Pieter van Kampen: Na het laatste uur.