door P.L.D. Visser
Het meest gebruikte nieuwe woord van 2013 is ‘selfie’. Het met de smartphone gemaakte zelfportret toont niet zelden een stoere of zwoele pose. Op het internet zijn ze in onmetelijke hoeveelheden te vinden. Ik hoor een onderzoeker uitleggen dat selfies een uiting zijn van zelfvertrouwen: ‘ik mag gezien worden’. Het nieuwsfeitje past naadloos in het westerse levensgevoel, waarin het ‘zelf’ een heel bijzondere rol is gaan spelen.
Het is een boeiende studie, die dr. Johan Roeland enkele jaren geleden beschreven heeft in zijn proefschrift Selfation (1). Hij laat zien hoe het levensgevoel zich ontwikkeld heeft in de westerse wereld, vooral vanaf de jaren-60. De secularisatietheorie vindt hij in tegenspraak met hoe religie (in brede zin) zich staande heeft gehouden in onze cultuur. In plaats daarvan volgt hij de subjectiveringsthese: religievormen die zich aansluiten bij de moderne nadruk op het zelf, zijn ‘succesvoller’ dan vormen die dat niet doen.
Roeland onderzoekt in het bijzonder jongeren in twee grote gemeenten (meer dan duizend leden). De kerken staan van huis uit in de gereformeerde traditie, maar zijn opgeschoven naar een evangelische vorm van kerk-zijn. Vormt de subjectiveringsthese een verklaring voor het feit dat deze twee kerken hun grote groepen jongeren hebben kunnen vasthouden?
Hoe voor de hand liggend het verschijnsel secularisatie ook lijkt te zijn, steeds meer sociologen bekritiseren secularisatietheorieën. Lang werden deze verklaringsmodellen verdedigd door wetenschappers. Daarbij werd aangenomen dat geloof in God zou uitsterven bij het steeds verder oprukken van wetenschap en techniek. Hoe mondiger en autonomer mensen worden, hoe minder behoefte ze hebben zich uit te leveren aan een boek als de Bijbel, zo was de gedachte. Maar dat blijkt niet het hele verhaal te zijn.
Zo betoogt ook de aan de Rijksuniversiteit Groningen aangetreden hoogleraar secularisatiestudies, dr. Herman Paul. Veelzeggend is de titel die werd gekozen voor de Oecumenelezing 2014 die hij DV 17 januari zal houden: ‘Ons is toekomst en keuze gelaten: waarom secularisatie niet het laatste woord heeft’. Paul wijst er op dat secularisatieverhalen op heel subtiele manieren macht uitoefenen over hun lezers. Als die verhalen beïnvloeden hoe we de wereld zien en daarin handelen, moeten kerken zich kritisch afvragen wat ze uitdragen als ze over secularisatie spreken, aldus Paul. Het is duidelijk waar hij op wijst: onkritische aanvaarding van een secularisatieverhaal kon wel eens een voorbeeld zijn van een zichzelf vervullende profetie.
De eerder genoemde dr. Roeland is dus kritisch over secularisatietheorieën. In plaats daarvan toetst hij in zijn onderzoek een ander verklaringsmodel: de subjectiveringsthese. Die biedt een duiding van de opleving van allerlei soorten religie in de westerse wereld. De stelling houdt in dat religieuze vormen die aansluiten bij de moderne nadruk op het zelf (het subject) succesvoller zijn dan vormen die daar niet op zijn toegesneden. Wil je een pakkende religieuze vorm in de markt zetten? Doe dan iets met zelfontplooiing en gebruik slogans als ‘geloof in jezelf’.
Dat in de westerse wereld het zelf een buitengewoon belangrijke plaats heeft gekregen, blijkt niet alleen uit de opmars van de al genoemde selfies. Er is een heel palet te noemen van verschijnselen die daarmee samenhangen. Zo kwam prof. Paul na het napluizen van diverse vrouwenbladen tot de conclusie dat deze uitgaven ‘morele autoriteiten’ zijn. Behalve zelfontplooiing worden idealen zoals onafhankelijkheid, individualiteit en authenticiteit aangeprezen. Verwante onderwerpen als zelfreflectie en bevrijding van een keurslijf krijgen ook veel aandacht. Zelfs een bekend christelijk damesblad hanteert in het mensbeeld volgens Paul een ‘tweeslachtig’ mengsel van ‘scheppingsgeloof en zelfontplooiing’ (2).
De verschuiving naar het zelf wordt voor een groot deel toegeschreven aan de 19e-eeuwse Romantiek. In deze beweging werd, als reactie op een al te grote nadruk op het verstand, gesteld dat je als mens moet leven in overeenstemming met je diepste gevoelens. Goed is wat goed voelt. Wáár is wat als waar te ervaren is. Dat verklaart dat waarden als zelfbepaling, zelfbeschikking, authenticiteit (het onvermijdelijke ‘jezelf zijn’), vrijheid en autonomie buitengewoon belangrijk zijn geworden. Tegelijkertijd met deze verschuiving kwam de therapiecultuur op, die immers gericht is op het subjectieve welzijn en zorg voor het innerlijke leven.
Dat het mogelijk is om een graad te halen in ‘entertainment studies’, is een aanwijzing voor de omvang van een vermaakindustrie die een voortdurende stroom ‘beleving’ produceert om ons gelukkig te houden. Want het goede en betekenisvolle leven is plezierig, aantrekkelijk en gelukkig en vol van positieve gebeurtenissen. De socioloog Gerhard Schulze spreekt dan ook van een ‘ervaringssamenleving’ die ons de voortdurende druk oplegt om ons ‘leven te ervaren’.
De subjectiveringsthese waar Roeland mee bezig is, zegt dus dat religievormen die aansluiten bij de nadruk op het zelf ‘succesvol’ zijn, althans meer in staat mensen te binden dan vormen die dat niet doen. Roeland onderzoekt in hoeverre dit klopt bij twee grote groepen jongeren in hun van huis uit gereformeerde, maar evangelisch geworden kerkelijke milieu.
Daarbij let hij op de manier waarop de eredienst door hen wordt beleefd. Centraal staat de ervaring van en overgave aan God, die bereikt wordt door middel van intense (pop)muziek, liederen, getuigenissen, toespraken en gebeden, maar ook door bijvoorbeeld aanraking. Jongeren proberen te beschrijven wat ze dan meemaken: ‘Je kunt de atmosfeer voelen als je een ruimte binnenkomt … Het is alsof je in een warme deken wordt gewikkeld. Een soort liefde in de lucht. Een soort veiligheid. Waar je je thuis voelt.’ ‘We kunnen God niet vastpakken. Het is hier (wijst naar haar hart) … Je hebt niets anders dan je gevoelens en je ervaringen.’ (p.140) Een grote verschuiving blijkt opgetreden: niet primair het Woord van God, maar de ervaring is de bron van de Godskennis geworden.
Roeland maakt een belangrijke opmerking als hij er op wijst dat het hier niet alleen om een verschuiving gaat van een meer verstandelijke vorm van godsdienst naar een meer ervaringsgerichte benadering; het gaat om de manier waarop God naar ons toe komt (p.171). De Godservaring moet worden opgeroepen door middel van bepaalde werkvormen: de muziek, het gebruik van licht en geluid, de uiting in lichamelijke bewegingen. Dit betekent een verschuiving van de verkondiging van het Woord naar het oproepen van emotie en dus een veranderde visie op de liturgie.
De gerichtheid op ervaring maakt dat Roeland nog een opmerkelijke verandering signaleert. Staat in een gereformeerde benadering ‘metanoia’ (bekering) centraal, in de groep jongeren die hij onderzocht, is ‘therapeia’ (therapie) het middelpunt. Niet de rechtvaardiging van de goddeloze is de kern, maar welbevinden en gelukervaring in een vervuld leven (p.198). Onthutsend is het gevolg: het zicht op God is veranderd. God blijkt gezien te worden als een ‘therapeut, een maatje en een goede vriend’. ‘Meer nog: deze God wil het beste voor jou. Hij wil dat je gelukkig bent, dat je een prachtig leven hebt, dat je een vervuld leven hebt en dat je plezier hebt.’ (p.198-9) Dit (afgods)beeld van God moet een keer stuk breken op de weerbarstige werkelijkheid van het leven, denk ik dan. Vraag maar eens aan Job en Asaf, kijk maar eens naar Christus aan het kruis. De geestelijke schade die dan optreedt (‘waarom maakt God mij niet gelukkig?’) moet onoverzienbaar zijn.
Moeten we nu maar constateren dat het gedaan is met een gereformeerde benadering van de eredienst, de rechtvaardiging van de goddeloze, de verlossing door het geloof alleen zonder de werken? Moeten we maar accepteren dat de subjectiveringsthese het laatste woord heeft? Als we dat doen, zouden we in dezelfde fout vervallen als bij eerdere afdragertjes uit de sociologie, de diverse secularisatietheorieën, die ook geen wetten van Meden en Perzen bleken te zijn.
De verschuivingen die Roeland in kaart brengt en die zich afspelen in gemeenten die vroeger een duidelijk gereformeerd stempel droegen, moesten ons m.i. wel alerter maken dan we misschien nu zijn. Doorzien kerkenraden wel wat er gebeurt, als er meer en meer gepleit wordt in de gemeenten voor liederen waar de op het zelf gerichte ervaring centraal staat? Hebben we wel door wat er verschuift als de verbondsdoop meer en meer aan zeggingskracht verliest? Als gemeenteleden kiezen voor de geloofsdoop en op grond van de eigen keuze (!) zich laten overdopen? Of als er een toenemende vraag is naar het optuigen van de liturgie, omdat die met die preek in het middelpunt zo saai zou zijn?
Wat moet je, als die vragen onstuitbaar opkomen uit de gemeente? Ik denk dat het een verkeerde reactie zou zijn om de vraag naar ervaring te veroordelen. Ervaring is eigen aan ons mens-zijn, maar moet, net als ons verstand en onze wil, bekeerd worden. Wel komt het eropaan bloot te leggen dat de enorme gerichtheid op het zelf, zoals de cultuur die dicteert, uiteindelijk een afgod is die ons tot slaven maakt. Wat is het ontzettend vermoeiend, om die onverzadigbare honger naar ervaring altijd maar te moeten stillen! Wat een last, als de kerkdienst dan ook nog een geslaagde ‘experience’ moet worden. Geen wonder dat onder de druk van de belevingscultuur mensen gaan klagen over oververmoeidheid, dat sommige jongeren vluchten in partydrugs en zichzelf in een coma drinken: even alles vergeten, vooral jezelf.
Bewegingen in de samenleving hebben niet zelden het karakter van een onbetaalde rekening, zo ook de wending naar het zelf. Zou de onbetaalde rekening van het gereformeerde kerkelijk leven kunnen zijn, dat we – met alle goede bedoelingen – misschien toch nog te intellectueel zijn gebleven? Te afstandelijk, te rationeel? Te weinig betrokken op het gewone, schepselmatige leven, dat eveneens als het innerlijke leven door God voortgebracht is? Is misschien de geloofservaring, de gezonde bevinding, te weinig aan de orde onder ons? Of is – want dat kan ook nog – de bevinding zo verstard dat het ook weer een intellectueel systeem is geworden? De remedie is dan niet ons uit te leveren aan de eisen van het zelf, maar te horen naar het Evangelie dat verlost van ons zelfzuchtige ik. ‘Ik ben met Christus gekruisigd; en niet meer ik leef, maar Christus leeft in mij’ (Gal. 2: 20).
Ds. P.L.D. Visser is krijgsmachtpredikant.
Dit artikel stond in de Wekker.
Hoe belangrijk zijn we onszelf gaan vinden?
Is twitteren daarvan het gevolg, of juist de oorzaak?
