(naar aanleiding van de gepubliceerde brief van Arjan Baan en John Kamphuis aan reformatorische kerken, mei 2009)
Ondanks de sympathie die ik voel voor de worsteling, die Arjan Baan aangaat met de reformatorische traditie, ben ik toch bezorgd, dat de brief, die nu is gepubliceerd zijn doel voorbij schiet en erger nog, dat deze brief een gevolg is van een misverstand omtrent de werkelijkheid, waarin zowel de reformatorische kerken als Arjan Baan zich met zijn stichting nu bevinden.
De teneur van de brief is, dat de reformatorische kerken gedomineerd worden door predikanten, die een blokkade vormen voor het heil van de gemeenteleden. Veelvuldig worden deze herders vergeleken met de als hypocriet en wettisch bekend staande leidslieden uit de tijd van Jezus. Naadloos wordt de kritiek van Jezus op deze religieuze voormannen door Arjan Baan in de mond genomen om de reformatorisch predikanten te kapittelen.
Allereerst iets over mijn sympathie voor de niet aflatende kritische houding tegenover de predikanten in kwestie.
Ook ik ben geboren en getogen in het bevindelijk gereformeerde protestantisme en ken het perpetuum mobile van de discussies in deze kring. Ook ik ben langzamerhand wanhopig geworden van de systeemdwang van het reformatorisch denken, waarbij werkelijk elke oorspronkelijke gedachte, elk geloofs-initiatief of eender welke kritische opmerking van tafel gaat, omdat het nu eenmaal zus en zo zit. De status quo die dit oplevert herken ik. Het leidt tot een stilstand in het geestelijk leven en wat belangrijker is, het leidt tot een min of meer vaststaande verhouding van het aantal mensen, dat wél en dat niet als ware wedergeborenen worden aangemerkt. Per saldo functioneren hele kerkverbanden op de gedachte, dat de dominee, de ouderlingen en enkele oudere kerkgangers als ware kinderen des Heren kunnen worden beschouwd. Hoe je het ook wendt of keert, dit is het. De rest moet nog bekeerd worden. En dat blijft altijd zo. De verhouding staat vast. Vanuit deze onuitgesproken maar o zo aanwezige stille aanname is het begrijpelijk, dat geen enkele opleving van geloof, oproep tot bekering of groei van het aantal avondmaalsgangers begrepen of geaccepeerd wordt. Er ontstaat een levenstijl, die geheel en al gebaseerd is op deze starre en statische werkelijkheid. Jammer genoeg wordt deze werkelijkheid vooral gevoed door een volstrekt negatief gebruik van het begrip “predestinatie”. Deze wordt niet opgevat als een positieve keuze vanuit Gods liefde voor mensen, maar voornamelijk als een verschrikkelijke werkelijkheid, die velen het eeuwige leven zal kosten. Ten diepste is het een dodencultuur: de grote meerderheid van de kerkgangers wordt geleerd zich neer te leggen in het graf van de eeuwige godverlatenheid. Genade, verzoening en Opstanding zijn elitaire begrippen geworden, die slechts de uitverkorenen ten goede zullen komen. De wereld blijft onverlost, miljarden zullen verloren gaan, slechts een handvol, een rest die overblijft…enz.
Dit wereld- en toekomstbeeld schurkt op een vreemde manier aan tegen de sombere, materialistische en nihilistische levensbeschouwing, die in moderne tijden is opgekomen. Ook bij de vertegenwoordigers van een zinloos atheisme is de hemel leeg en wint de dood het voor altijd.
Dit aan de kaak te stellen vereist zorgvuldige analyse, kennis van binnenuit en een lange adem. Dat Arjan Baan vanuit een pastoraal opzicht deze handschoen oppakt, juich ik toe. De kritiek is scherp, maar op onderdelen wel raak.
Nu mijn bezwaren.
Het lijkt er op alsof Arjan Baan niet in de gaten heeft dat hij met de discussie die nu in alle hevigheid gevoerd wordt, een statische, reeds lang bestaande praktijk alleen maar bevestigt. Immers, de discussie die gaat over hoe het geestelijk domein geopend kan worden voor meer mensen dan nu het geval is (de valse herders blokkeren in de ogen van Arjan Baan die toegang!) is precies de discussie, die onophoudelijk in de kring van de gewraakte reformatorische kerken gevoerd wordt. Sterker nog, de voortdurende spanning over “het aanbod van genade” of anders gezegd over “verhouding tussen wedergeboorte (passief gebeuren) en geloof (actief gebeuren)” is nu juist het wezenskenmerk van de genoemde kerken. Daarin ligt hun bestaansgrond. Zij zijn weliswaar onderdeel van de wereldwijde christenheid (zo zie ik dat zelf wel), maar ondertussen bedienen zij zich wel van een zelfontworpen theologie, waarbij er een zeer zware nadruk komt te liggen op het begrip “verkiezing”. Deze theologie wijkt af van grote delen van het christendom. Is daarmee niet volstrekt verkeerd of onbijbels, maar het is wel een theologie, die bepaalde praktische consequenties heeft.
En die consequenties zijn, dat men gedwongen wordt zich neer te leggen bij het predestinatie-besluit van God, dat zo’n zware lading heeft gekregen, dat zelfs God daar niet meer vrij mee om lijkt te kunnen gaan. Alles “staat onder de beheersing van de uitverkiezing”, zelfs God. En dat is een accent in de theologie, die we maar zelden in de christenheid zo sterk meemaken.
Bij deze gedachte hoort ook, dat mensen in een natuurlijk verzet komen. Elk initiatief, elke geestelijke start wordt immers al snel gewantrouwd als een voorbarige en eigenwillige actie, waarvan men maar niet weet of die wel past in Gods besluiten en Zijn plan. Altijd weer ontstaan dus ook protesten tegen deze theologie. Maar met des te meer overtuiging wordt dan door de predikanten de identiteit van het kerkverband weer onderstreept. En met des te meer kracht wordt zo de onuitgesproken gedachte van een klein aantal uitverkorenen” weer opnieuw in stand gehouden en gestabiliseerd.
Maar nu het punt: deze spanning, deze discussie, deze steeds weerkerende clash komt geheel voort uit de theologische keuzen, die in het verleden gemaakt zijn en de laatste tijd ook weer krachtig worden bevestigd.
Door deze discussie nu vanaf de zijlijn te openen, geeft men aan zeer, zeer nauw verbonden te zijn met deze traditie en in feite het opgeworpen probleem te rechtvaardigen. Kortom, door op dezelfde wijze verder te discussieren, versterkt men de status quo, die deze kerkverbanden in stand weten te houden. Al decennia lang maken mensen uit kerken van deze snit elkaar uit voor wettisch, arminiaan, hypocriet, farizeeer of verbondsmannetje. De verwijten vliegen over en weer. En inderdaad daar komen partijschappen en scheuringen uit. Maar dat hoort er ook gewoon bij. Het is een vast patroon geworden, een kenmerk van deze kerken. Het is, denk ik, zelfs een middel om te blijven voortbestaan. Men heeft een middelpunt geschapen (de gordiaanse knoop van verkiezing versus verantwoordelijkheid van de mens) en vervolgens kan men al ruim honderd jaar hele kerkverbanden met elkaar laten strijden rond dit twistpunt.
Het werkelijke probleem, dat ik met deze kerken heb ligt dan ook in het verlengde van deze tijdverspilling. Mijn probleem is, dat men de vele kerkmensen eigenlijk uit het geestelijke domein weghoudt. Want al die discussies over wie nu precies wanneer misschien wel of niet iets arminiaans denkt of doet is gewoon een wiskundige puzzel van de logica en het heeft niets met het geestelijke gehalte van het christelijk geloof te maken. Ik word daarin bevestigd door de bijna mathematisch precisie waarmee men elkaar op het kleinste theologische onderdeel de maat neemt. De discussie is in feite een limiet naar 0. De ellenlange discussies leggen steeds gedetailleerder de finesses van het meningsverschil bloot, maar niettemin worden de kleinste verschillen weer opgeblazen tot hemelhoge proporties, zodat men omwille van die allerkeinste verschillen het recht op de oude waarheid weer geheel kan verliezen. Zo verliest men elkaar aan diverse nieuw opgerichte kerkverbanden. Maar zo verliest men zichzelf echter ook. En men verliest elk oog voor de breedte, de ruimte en de grootsheid van de geestelijke dingen. En elk oog voor medechristenen.
Ik zie, dat door dat vermeende kleine aantal ware gelovigen en door die ferm gesloten deur, die toegang zou moeten geven tot God, tot geloof en tot het geestelijke leven, de mensen langzamerhand hun geestelijke behoefte inruilen voor materialistische behoeften. Het gebrek aan uitzicht op geestelijk gebied (de kans om God te leren kennen en het eeuwige leven deelachtig te worden is in de ogen van bijna alle kerkmensen minimaal) leidt tot een strikte aardse zingeving, tot materialisme en nihilisme. Men wordt werelds.
Deze vreemde combinatie van zeer traditionele rituelen, praat, gewaad, gelaat met de duurste leefpatronen (tot in het absurde) geeft aan waar de schoen wringt. De geestelijke uitsluiting, die het wezenskernmerk van theologie en verkondiging is geworden, neemt in deze tijd het laatste restje christelijke levenspraktijk weg.
En het sombere ervan is, dat het nog lijkt te kloppen ook: men hoort, dat de mens onbekeerd en onbekeerlijk is. Men hoort van allerlei voorwaarden voor het ware geloof (daar voldoet men om het maar ronduit te zeggen dus nooit aan) en men kan maar één conclusie trekken: “voor mij geldt het niet”. Vervolgens leeft men bij gebrek aan troost, heil en liefde in een lege wereld en probeert door materialistische bezittingen nog enige warmte en onderdak te vinden. Dat wordt (ook in eigen oog) dan weer erg werelds gevonden en zo is de cirkel rond: “zie je wel, we zijn allemaal zondaar, het klopt hoor”. Maar in feite wordt hier geloof gehecht aan een onchristelijke gedachte. Men raakt verstrikt in de materiele gevangenis, omdat men werkelijk meent, dat God niet bevrijdt. En dat is zeer heidens en zeer onbijbels. Dit godsbeeld reserveer je eerder voor al die onbetrouwbare afgoden, waar de Bijbel de vloer mee aanveegt.
Maar de mensen blijven trouw. Om allerlei redenen blijft men in de kerk. Dat heeft sociale en economische achtergronden, maar men blijft vooral, omdat men meent dat het de enige en waarachtige waarheid is, die men in de kerk hoort spreken. Voor het doorbreken van deze bijna onvermijdelijke gevangenis, wachtportaal voor de eeuwige duisternis, zal men iets anders aan moeten bieden, dan vanaf de zijlijn de reeds bekend discussies voeren met deze kerkmensen.
Een oplossing.
Ik pleit voor een hele concrete weg om mensen in deze kerkverbanden te bevrijden van de klem, waarin men gehouden wordt.
En ik begin dan bij de materialistische vluchtweg, die de vele “verlorenen” in deze kring hebben gekozen. Zij weten en voelen, vermoed ik, dat dit niet kan bekoren. Dit is een voorportaal voor de dood en niet voor een nieuw en eeuwig leven.
Daarom zou ik als christen aan de zijlijn van deze kerkverbanden willen inzetten op een missionaire soberheid. Ik bedoel daarmee, dat andere christenen de kerkmensen uit de zware reformatorische kerkverbanden actief zouden moeten benaderen met de vraag of het net niet uit moet aan de andere zijde. Moeten we niet veelmeer in matigheid, soberheid en eenvoud leven? Zouden we, wanneer de weg naar het geestelijk leven zo bruusk voor ons wordt toegesloten, niet meer baat hebben bij het afzweren van al die luxe, consumptie, geld, status en dikdoenerigheid. Ligt er in de eenvoud en een leven van dienstbaarheid, waarin men andere het goede gunt, niet veel meer geestelijk gehalte, dan in de rijkdom, waarvoor de Bijbel overigens ook waarschuwt?
Ik zou Arjan Baan willen adviseren om de reformatorische christenen vooral het voorbeeld van de eerste christengemeenten voor te houden. Eenvoudige mensen, die barmhartigheid deden, misdeelden opnamen in hun gemeenten, alles met elkaar deelden en met weinig gelukkig waren, omdat zij God als de Gever ervan konden prijzen. Niet rijk en toch zalig.
Het overgrote deel van de mensen in de reformatorisch kerken denken, dat ze naar de hel gaat! Daarom verzuipen en verspillen velen hun leven aan dure kleding, auto’s, kerkgebouwen, geld en goederen. Zo kunnen ze nog de schijn ophouden van geslaagd te zijn en maatschappelijk mee te tellen. Maar geestelijk zijn ze dood. Dat weten ze ook, maar ze kunnen het niet anders zien, vanwege de loyaliteit aan het voorgeschreven theologisch concept met de predestinatie als brandpunt.
Om dit theologisch concept te weerleggen moet men kennis nemen van hele andere delen van de wereldwijde christenheid. Dat betekent niet: ter kerke gaan bij die evangelische christenen, die de spanning in de reformatorische kerken hebben verlaten om vervolgens de frustratie met geloofsgenoten te delen. Ook dat gevaar loopt Arjan Baan en zijn stichting. Men blijft heel dicht bij de kerken, die ze bekritiseren. Zonder ze te beschuldigen van een sekte, kan toch het mechanisme in werking treden, dat ook in sekten plaatsvindt. Men richt zich uitsluitend en alleen op één springend punt en over-accentueert dit.
Niet doen. Zoek de ruimte. Niet alleen in gesprek met “lichte reformatorischen” Niet alleen met evangelischen. Niet alleen met mensen, die feitelijk allemaal met hetzelfde probleem worstelen.
Beter zou het zijn om mensen de grote ruimte van de wereldkerk aan te bieden. Van Pinksteren tot de mystici. En van Franciscus tot christenen, die met name diaconale en sociaal-maatschappelijke taken op zich nemen.
Zoek contacten met christenen uit andere tradities en landen. Doe dat op een eenvoudige manier. Probeer de aandacht voor luxe en techniek niet te veel te bevredigen door allerlei geavanceerde multimedia-toepassingen te gebruiken of marketinginstrumenten en uitkomsten van de communicatie-wetenschap te hanteren. Deze schijnwereld, waar reclame en de hele beeldcultuur zonder inhoud zich ook van bedient, is nu juist de grote verzoeking voor reformatorisch mensen. Ze hebben geen vrede in de ziel, maar ze zoeken het wel te ontvangen in gadgets, sieraden, luxe, vakantie en geld. Het gaat er in als koek, die amerikaanse aanpak, dat snap ik, maar het houdt juist reformatorische mensen zo ver weg van het geestelijke goed. Voor hen is de materie zo belangrijk, omdat er geen genade voor hen is.
Wees hen genadig. Biedt ze het warme contact van oprechte en ongecompliceerde christenen. Natuurlijk in eigen kring zijn ook oprecht christenen. Zeker. Maar ze zijn toch allen behept met die typische sombere zekerheid, die altijd maar wil waarschuwen en beducht is voor eigenwillige godsdienst. Helaas, maar al te vaak kiezen ook deze doorgaans vriendelijke christenen toch voor twijfel. Ik heb geweldige mensen gekend, groot van geloof, met een christelijk hart en een voorbeeldige levenswandel, maar ze vonden zichzelf toch geen ware christen. Die somberheid bedoel ik.
Ik heb het dan natuurlijk niet over de hardline predikanten, die de theologische voorkeur van het eigen kerkverband als waar zaligmakend te berde brengt en zich genadeloos uitlaat over alles wat afwijkt van de zelfgeformuleerde “waarheid”. Dat is geen somberheid meer…dat noem ik dogma-gedreven machtsmisbruik. Zo scherp wil ik Arjan Baan dan nog wel bijvallen.
In de contacten met oprechte christenen van andere denominaties wordt het voor velen echter onvoorstelbaar, dat God deze allen ziet als valse en dwalende christenen en dat ze allemaal met een ingebeelde hemel naar de hel zullen gaan. Daar moeten we dus naar toe. In concrete contacten buiten eigen erf zullen de mensen het theologische concept, dat zo overdreven wordt gedomineerd door de uitverkiezing, vaarwel zeggen. Er is een goed christelijk alternatief. Met de bevrijding van dien. Want een bevrijding zal het zijn, de constatering, dat er genade is. En dat tegen de vastgeroeste overtuiging in, dat men verloren gaat.
Helaas, in het web van die laatste bewoordingen zitten veel reformatorisch christenen nu nog gevangen.
Ik waardeer de zoektocht van Arjan Baan naar deze verloren zielen, maar ik ben er beducht voor dat hij een te smal pad bewandelt, een pad zelfs, dat nog te veel geplaveid lijkt te zijn door de kerkverbanden, waar hij zich op richt.
gravo
